Digitaal erfgoed bewaren voor de toekomst, maar voor welke toekomst?

Dit is blog 18 in de blogreeks over Green IT.

Digital preservation should not strive to keep digital content alive for future generations, but at the same time destroy the very environment in which these generations live. - Matthew Addis

Erfgoed laat zien wie we zijn en waar we vandaan komen. De archiefsector bewaart dit digitale geheugen voor toekomstige generaties. Maar wat als datzelfde erfgoed wordt bedreigd door klimaatverandering – én de sector zelf, door haar digitale activiteiten, bijdraagt aan die verandering? Wat is dan de zin van ons werk? Deze vraag stelt Samantha Winn in haar artikel ‘Dying well in the Anthropocene? On the end of Archivists’.

Deze vraag vat het overkoepelende dilemma samen waarmee de erfgoedsector wordt geconfronteerd. Een vergelijkbare strekking heeft het artikel ‘Celebrating change in Archives’ van professor Eric Ketelaar. Hij stelt dat klimaatverandering de kerntaak van de archivaris in gevaar brengt omdat klimaatverandering de meest existentiële dreiging is voor het archiefwezen.

Klimaatverandering als grootste bedreiging

Elke erfgoedinstelling – van historische vereniging tot Rijksmuseum – krijgt te maken met de gevolgen van klimaatverandering. Soms heel concreet, bijvoorbeeld in de vorm van hevige regenbuien of de dreiging van een stijgend waterpeil. Van de 64.000 rijksmonumenten lopen er 6.000 het risico op overstroming, hebben 12.000 kans op schade aan houten funderingen en kampen 1.000 met bodemdaling. De Erfgoeddag Zuid-Holland die in november 2024 werd gehouden, stond dan ook geheel in het teken van erfgoed en duurzaamheid.

Zowel zorgwekkend als inspirerend was de keynote van Edwin van der Veldt, docent erfgoedtheorie en cultuurgeschiedenis aan de Reinwardt Academie, tijdens deze Erfgoeddag. Hij nam het publiek mee langs allerlei emoties – van ontkenning, verdriet tot hoop – en gaf handvatten om het gesprek over klimaatverandering aan te gaan. Zijn keynote is terug te kijken via YouTube (1) en is een aanrader voor iedereen die zich betrokken voelt bij dit onderwerp.

In december 2024 presenteerde Erfgoedhuis Zuid-Holland voor het eerst de klimaatrisicokaarten. Deze kaarten maken inzichtelijk hoe kwetsbaar erfgoed in Zuid-Holland is voor klimaatverandering: ze tonen welke risico’s bestaan, waar deze het grootst zijn en wat we allemaal met de data kunnen doen. Bijzonder aan deze klimaatrisicokaarten is de focus op verschillende typen erfgoed, terwijl de meeste onderzoeken zich beperken tot gebouwd erfgoed. (2)

Deze kaarten bevestigen de constatering van professor Ketelaar dat ‘veel van de tot nu toe schaarse literatuur over archieven en klimaatverandering gaat over de “ontvangende kant”: de bedreiging van het klimaat voor archieven. Maar even belangrijk (en misschien wel belangrijker) is het om te kijken naar de “producerende kant”, naar wat archieven te bieden hebben: in hoeverre draagt archivering bij aan opwarming van de aarde door de uitstoot van broeikasgassen.’

Impact van de erfgoedsector op het milieu

Aandacht voor de impact van de producerende kant van de erfgoedsector op het milieu is er al langer. In verschillende onderzoeken wordt gekeken naar hoe we de impact van analoog archiveren kunnen terugdringen. Denk daarbij niet alleen aan het papiergebruik, maar vooral ook aan het energieverbruik van geconditioneerde depots waar analoge archiefbestanden worden opgeslagen.

Klimaatverklaring voor erfgoedorganisaties

Een van de initiatieven die de Nederlandse en Vlaamse erfgoedsector op dit gebied hebben genomen is de Klimaatverklaring voor erfgoedorganisaties. Deze kwam in november 2023 opnieuw in het nieuws toen het Nationaal Archief en de Koninklijke Vereniging voor Nederlandse Archivarissen (KVAN) de verklaring ondertekenden. (3)

De klimaatverklaring beschrijft het belang van een binnenklimaat dat erfgoedcollecties optimaal behoudt, zonder onnodig energieverbruik. Daarbij ligt de nadruk vooral op de kostenbeheersing (‘het binnenklimaat beheersen kost veel energie en drukt daarmee enorm op de begroting’). Een mooie praktijkcase over het verduurzamen van een fysieke archiefruimte is de casus van het Zeeuws Archief (4) die in 2023 in Archievenblad is verschenen.

Hoewel er dus veel bewustzijn is voor de milieu-impact van (de opslag van) onze analoge collecties, staat het onderzoek naar de impact van digitaal erfgoed nog in de kinderschoenen. Dit verklaart waarschijnlijk waarom de impact van digitale collecties nog niet is meegenomen in de klimaatverklaring voor erfgoedorganisaties. Het opnemen hiervan zou een mooie en actuele aanvulling zijn.

Europeana Climate Action Manifesto

Een goed voorbeeld van een klimaatmanifest voor digitaal erfgoed is ‘The Europeana climate action manifesto’ (5). De drie pijlers van Europeana – Europeana Foundation, Europeana Network Association en Europeana Aggregators Forum – zorgen samen voor een minimale impact van digitaal cultureel erfgoed op het klimaat en het milieu. Daarvoor hebben ze principes vastgesteld voor een duurzame digitale transformatie, onderverdeeld in vier categorieën:

1. Planning: klimaatimpact wordt meegenomen in alle stadia en elementen van het werk, met specifieke aandacht voor de keten van toeleveranciers en het benchmarken en meten van vooruitgang.
2. Samenwerking: collectieve actie is essentieel. Hierbij wordt gekeken hoe organisaties kunnen samenwerken, van elkaar kunnen leren en opgedane kennis breder kunnen delen.
3. Uitvoering: kleine veranderingen hebben grote impact. De focus ligt op systematische veranderingen, samenkomsten (van manieren om te reizen, catering tot videoconferencingsoftware) en het opschonen van persoonlijke digitale praktijken.
4. Pleitbezorging: het goede voorbeeld geven, bewustzijn vergroten en ondersteuning bieden aan anderen in de erfgoedsector.

Je kunt je als individu of organisatie ook aansluiten bij de Europeana Climate Action community om ervaringen te delen en de bovenstaande principes te promoten en naar concrete acties te vertalen.

De kernwaarden van de erfgoedprofessional

De klassieke definitie van duurzaamheid – ‘Voldoen aan de behoeften van het heden zonder de behoeften van de toekomst in gevaar te brengen’ – roept ons op tot actie. Aandacht voor de impact van ons handelen op het milieu moet ten grondslag liggen aan de keuzes die we in ons werk als erfgoedprofessionals maken. (6)

Deze verantwoordelijkheid zou dan ook een plaats moeten krijgen in de beroepscode voor archivarissen (7). In het Verenigd Koninkrijk en Ierland is dit al het geval. In de ethische code van de Archives & Records Association is opgenomen dat ‘voor zover het binnen hun macht ligt om dat te doen, (...) leden de nadelige effecten van hun werk op het milieu (moeten) minimaliseren’.

Ook de Society of American Archivists heeft duurzaamheid opgenomen in de core values statement and code of ethics. Hier staat te lezen dat het werk van archivarissen gepaard moet gaan met een voortdurend bewustzijn van de impact van archiefwerk op het milieu. ‘Als rentmeesters van historische gegevens moeten archivarissen zich bewust zijn van de manieren waarop hun professionele werk kan fungeren als zowel schadelijke kracht als herstellende bron’ (8).

Fundamentele veranderingen noodzakelijk

De vraag blijft: hoe vertaal je goede intenties naar de dagelijkse praktijk? In het artikel ‘It’s not easy being green: digital preservation in the age of climate change’ roept Ben Goldman, archivaris van de Pennsylvania State University, op tot verdergaande maatregelen. ‘Het is niet genoeg om de impact van digitale archieven terug te dringen door het invoeren van “groene” oplossingen. Als beroepsgroep moeten we onze digitale preserveringstheorieën en -praktijken aanpassen om zo ethisch verantwoord en duurzaam mogelijk onze preservering van digitale kennis in de toekomst te ondersteunen.’ (9)

En dat is precies het onderwerp waar we in de komende vier blogs verder op ingaan. Welke keuzes kunnen we als beroepsgroep maken binnen de uitvoering van ons werk? Voor de aanpak van dit vraagstuk biedt het invloedrijke artikel ‘Towards Environmentally Sustainable Digital Preservation’ uit American Archivist (2019) een helder kader. De auteurs pleiten voor een fundamentele herziening van de basisprincipes van digitale preservering, waarbij oude aannames en overtuigingen worden vervangen door een compleet nieuw perspectief. Ze kijken daarbij allereerst naar de technische infrastructuur van een erfgoedinstelling en welke keuzes daarin gemaakt moeten worden.

Daarbij geven ze aan dat om tot écht ecologisch duurzame veranderingen te komen we moeten kijken naar de veranderingen in de uitvoer van onze werkprocessen. Ze focussen specifiek op de drie fases van digitale preservering: waardering, behoud en beschikbaarstelling. Onze blogserie volgt deze structuur. Dit biedt handvatten om in discussie te gaan over zowel de grotere veranderingen als de praktische stappen die we nu al kunnen nemen. Tijd voor actie!

Blogserie

Deze blogpost is onderdeel van een serie blogposts over Green IT geschreven in opdracht van de gelijknamige netwerkgroep van het Netwerk Digitaal Erfgoed (NDE). Deze netwerkgroep monitort de ontwikkelingen rondom Green IT en de impact van de voortschrijdende digitalisering op het klimaat. Specifiek wordt daarbij gekeken naar de (toenemende) digitalisering binnen de erfgoedsector.

Eerder verschenen in deze blogserie

Introductie

De dubbele rol van IT in duurzaamheid

De noodzaak van een duurzaamheidskader voor de erfgoedsector

Thema: Opslag

De digitale databerg

De verborgen impact van cloudopslag

1% van alle data ter wereld bewaren – wat kost dat aan CO2-uitstoot?

De zoektocht naar duurzame alternatieven voor disks en tapes

Dataopslag in synthetisch DNA: coderen en decoderen in geheimschrift

Dataopslag in atomen: sciencefiction of toekomstige realiteit?

Dataopslag in glas: Superman is alvast vereeuwigd

Thema: Groene software

Groene software: minder energie = minder CO2-uitstoot

Groene software: Meer doen als de energie schoner is

Groene software: Verleng het leven van je (gebruikte) IT-apparatuur

Groene software: Meten om te weten en te verbeteren

Thema: Kunstmatige Intelligentie

Introductie Kunstmatige Intelligentie: vriend of vijand?

AI binnen digitaal erfgoed is niet nieuw

De paradox van AI's milieu-impact: dit moet je weten

Op zoek naar groene AI

Gebruikte bronnen

(1)Keynote van Edwin van der Veldt tijdens de Erfgoeddag 2024 ‘Erfgoed in tijden van klimaatverandering’, terug te kijken via https://www.youtube.com/watch?v=nyFDLoQUDNY. Laatst geraadpleegd 26 januari 2025.

(2) ‘Hoe kwetsbaar is het Zuid-Hollandse erfgoed? Terugblik lancering klimaatrisicokaarten - Erfgoedhuis Zuid-Holland’, gepubliceerd op https://www.erfgoedhuis-zh.nl/nieuws/2024/terugblik-klimaatrisicokaarten/. Laatst geraadpleegd op 26 januari 2025.

(3) ‘Archiefsector sluit zich aan bij klimaatverklaring ergoedinstellingen’ beschikbaar via https://www.nationaalarchief.nl/archiveren/nieuws/archiefsector-sluit-zich-aan-bij-klimaatverklaring-erfgoedinstellingen. Laatst geraadpleegd 22 januari 2025.

(4) Beentjes G. en De Bie, M. ‘Een duurzamer klimaat in het depot van het Zeeuws Archief, Archievenblad 2023, nummer 4, beschikbaar via https://www.nationaalarchief.nl/sites/default/files/field-file/Archievenblad%20Een%20duurzamer%20klimaat%20in%20het%20depot%20van%20het%20Zeeuws%20Archief_v1.pdf. Laatst geraadpleegd 22 januari 2025.

(5) The Europeana climate action manifesto, beschikbaar via https://pro.europeana.eu/post/the-europeana-climate-action-manifesto. Laatst geraadpleegd 22 januari 2025.

(6) Goldman, Ben, ‘It’s not easy being green(e): Digital preservation in the Age of Climate change, gepubliceerd op It's Not Easy Being Green(e): Digital Preservation in the Age of Climate Change. Laatst geraadpleegd op 26 januari 2025.

(7) Beroepscode voor Archivarissen, gepubliceerd op https://www.kvan.nl/wp-content/uploads/2021/12/BEROEPSCODE-VOOR-ARCHIVARISSEN-1.pdf. Laatst geraadpleegd op 22 januari 2025.

(8) SAA Core Values Statement and Code of Ethics, gepubliceerd op https://www2.archivists.org/statements/saa-core-values-statement-and-code-of-ethics. Laatst geraadpleegd op 22 januari 2025.

(9) Goldman, Ben, ‘It’s not easy being green(e): Digital preservation in the Age of Climate change, gepubliceerd op It's Not Easy Being Green(e): Digital Preservation in the Age of Climate Change. Laatst geraadpleegd op 26 januari 2025.