Monumenten als uitzondering in een Handboek Vervanging

Update 4-1-2021: Ik werd er op gewezen dat de verwijzing naar het Centraal Monumenten Archief van de RCE niet klopte. Dat heb ik aangepast in Panddossiers.

Handboeken Vervanging (HBV's) zijn bedoeld om de methodiek van vervanging bij een zorgdrager vast te leggen. Het dient, kort gezegd, als handleiding voor de vervanging zelf en voor het afleggen van verantwoording over de mate van authenticiteit van 'het nieuwe origineel'.

In zo'n HBV is het de bedoeling dat een zorgdrager aangeeft welke stukken uitgezonderd zijn van het vervangingsproces. Dit materiaal blijft dus in de oude originele vorm bewaard.

In veel HBV's kom ik de uitzondering 'bouwtekeningen van monumenten' tegen. En daar gaat mijn vraag over, in de vorm van deze blog: waarom is deze categorie uitgezonderd van vervanging?

De Handreiking Vervanging Archiefbescheiden (verzie 2.0, van het Nationaal Archief) benoemt in de paragrafen 2.2.8 en 2.2.9 drie groepen van mogelijke uitzonderingsgronden:

1. Het gaat om zaken die bij reproductie niet of zeer moeilijk zichtbaar (te maken) zijn. Opname van metadata over deze kenmerken kan het verlies van dergelijke informatie verzachten maar nooit geheel compenseren. Voorbeelden zijn:

• driedimensionale kenmerken, zoals opgedrukte zegels, bindwijzen, doorgedrukte type-letters en dergelijke;

• kleurgebruik dat van betekenis is voor het proces;

• ge(waar)merkt of afwijkend papier, bijvoorbeeld met watermerk of steunkleur;

• moeilijk zichtbare officiële kenmerken, bijvoorbeeld hologrammen;

• uiterlijke kenmerken die van belang zijn voor de kennis van technologische ontwikkelingen;

• esthetische of artistieke waarde van de verschijningsvorm.

2. Ook de volgende kenmerken van de verschijningsvorm kunnen relevant zijn:

• geur;

• structuur en chemische samenstelling van het papier en de inkt;

• watermerken;

• methoden waarop het document is gebonden;

• gewicht;

• sporen van andere gebruikers die belangrijk kunnen zijn.

3. Daarnaast kan de historische context van een archiefstuk een reden zijn om bepaalde documenten niet te vervangen:

• de verschijningsvorm geef onvervangbare contextuele informatie, bijvoorbeeld foto’s in een gedenkalbum of stukken op afwijkend papier;

• het betref bijzondere bescheiden met betrekking tot historisch belangrijke personen, gebeurtenissen, plaatsen, zaken of voorwerpen;

• hoge ouderdom en/of zeldzaamheidswaarde van het origineel (denk aan de Akte van Abdicate van koningin Beatrix of aan het verdrag met een zusterstad).

Oké, ik begrijp die uitzonderingen. Ze gelden niet altijd (bijvoorbeeld: als je op de juiste manier in kleur scant, dan verlies je geen kleurgebruik dat van betekenis is voor het proces), maar in de meeste gevallen zullen ze een overweging waard zijn.

Maar nu die bouwtekeningen van monumenten:

1. Onder welke van de bovenstaande uitzonderingen laten we die vallen?

2. Hoe ver gaan we daar mee?

Laten we voor het gemak even uitgaan van bouwtekeningen van monumenten na 1900, met een normaal verloop van het bouwvergunningproces en een goede vervangingsprocedure in kleur. Ik neem aan dat dat veel voorkomend zal zijn bij de huidige vervangingstrajecten op dat gebied.
Welke uitzonderingsgronden kunnen er dan gelden? Ik kom bij het gros van die bouwtekeningen tot deze twee:

• Esthetische of artistieke waarde van de verschijningsvorm;

• Bijzondere bescheiden met betrekking tot historisch belangrijke personen, gebeurtenissen, plaatsen, zaken of voorwerpen.

Maar kan je die zomaar als generieke uitzonderingsgrond op een hele redactionele vorm binnen een werkproces loslaten? In dit proces durf ik de stelling wel aan dat, neutraal bezien, de verschijningsvorm van de gemiddelde blauwdruk of bouwtekening geen esthetische of artistieke waarde zal hebben. Voor zover je esthetiek en artisticiteit neutraal kunt bezien, natuurlijk.

De tweede uitzondering maakt dan meer kans; er bestaat immers een relatie tussen het gebouw en historisch belangrijke personen, gebeurtenissen, plaatsen, zaken of voorwerpen, anders was het niet als monument aangewezen. Niettemin komt het over als willekeur om dit uitgangspunt generiek toe te passen. Er zijn zo veel archiefstukken de een betrekking hebben met historisch belangrijke personen enz. en die zonderen we ook niet uit van vervanging, omdat het bewaren van het oude origineel weinig tot geen meerwaarde heeft. Immers, vervanging is geen vernietiging van de inhoudelijke informatie, maar van de oude informatiedrager.
En als we in dit geval wel vinden dat deze uitzondering generiek toegepast kan worden, hoe gaan we dan om met het vervolg? Is het nu zo dat we alle overige, vervolgtekeningen van een monument ook uitzonderen? Ook die van de 50 jaar later gebouwde carport? Nog steeds worden er omgevingsvergunningen (de opvolger van de bouwvergunning) op papier ingediend en afgehandeld, dus dit loopt nog wel even door. Of zonderen we alleen de originele tekeningen uit? Dat is dan weer ingewikkeld als de belangrijkste elementen voor de monumentale status gebaseerd zijn op latere aanpassingen.

Opvallend is in dit geval het vervangingstraject bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE), dat oa de Panddossiers vanaf 1920 bijna volledig heeft vervangingen. De uitzonderingen benoemd in het HBV waren minimaal en gingen niet over de bouwtekeningen: het ging om de Schetsboekjes Mulder, een historisch bestand aan originele schetsen van bouwwerken, van rond 1900. Daarbij kan ik me voorstellen dat de verschijningsvorm onvervangbare contextuele informatie geeft dan wel een esthetische of artistieke waarde hebben.

Ik heb het vermoeden dat de regel van de monumentenbouwtekening als uitzondering stamt uit de vervanging-door-microverfilming-tijd. Dat was geen geweldige manier om niet-tekstuele archiefstukken te vervangen en het risico op onvoldoende interpreteerbare informatie (bijvoorbeeld voor een restauratie) was niet denkbeeldig. Maar ik vraag me af of dit uitgangspunt wel zinvol is bij de huidige opties voor vervanging.

Zinvoller lijkt het me om tekeningen van bekende/baanbrekende architecten uit te zonderen. Die tekeningen zijn van zijn of haar hand en dan kan ik me voorstellen dat het een intrinsieke waarde heeft. En daarbij kan het dus over allerlei bouwwerken gaan: van ministerie tot elektriciteitshuisje.

Dit levert uiteraard meer werk op: er moet een lijst van uit te zonderen architecten komen en er moet een overzicht zijn van de bouwdossiers waar deze architect in voor komt. Maar het levert ook een logisch fysiek beheer op, met inderdaad een meerwaarde.

Conclusie

We stoppen met het generiek aanwijzen van monumentenbouwtekeningen als uitzondering op vervanging en we richten ons op een meer inhoudelijke, contextuele vorm van uitzonderen.

Wat vinden jullie?