CASUS 2 – Madelon Hooykaas – Archiveren van een levende nalatenschap

n.b. de tekst kan becommentarieerd worden in de voorlopige versie van de handreiking.

Na het overlijden van Elsa Stansfield in 2004 zag Madelon Hooykaas zich genoodzaakt hun gezamenlijke werkarchief op orde te brengen. Ruim dertig jaar had het duo onder de naam Stansfield/Hooykaas over de hele wereld films, videowerken, installaties, fotowerken en sculpturen gemaakt en getoond. Door Elsa’s overlijden werd hun gezamenlijke werk een nalatenschap. In haar studio in Amsterdam, voor een kast met nette rijen archiefdozen deelt ze haar aanpak en ervaringen met me. “En ik ben nog niet klaar, want mijn eigen werk voordat ik in 1972 met Elsa Stansfield ging samenwerken, moet ook nog. Én wat ik nog steeds aan het maken ben!” Een open gesprek over de balans vinden om als kunstenaar vooruit en achteruit te durven kijken.

Een deel van haar studio wordt ingenomen door twee torenvormige objecten in geroest staal. Boven op de hoogste toren staat een modern beeldscherm en uit de andere komt geluid. Aan de muur zes grote vierkante panelen met uit de lucht genomen foto’s van een zandgeel gekleurd landschap. “Deze installatie Museum of Memory VII is uit 1988 en heb ik hier opgesteld omdat er een museum in is geïnteresseerd. Ze komen binnenkort kijken.” Ze vertelt dat het een hele onderneming is om zo’n installatie weer toonbaar te krijgen. Vooral de video leverde slapeloze nachten op, het oorspronkelijke beeldscherm was vierkant, in de vorm van de toren. “Deze moderne flatscreen heeft een hele andere verhouding, zowel als object, maar ook het videobeeld moest ik omzetten naar 16:9. Maar goed, het beeld is in elk geval nog te zien.”

Hoe is het archief tot stand gekomen?

Alle werken van Stansfield/Hooykaas tussen 1972 en 2004 zijn geordend en vindbaar in zo’n honderd archiefdozen die op ongeveer tien meter aan planken staan. Madelon pakt een bruine archiefdoos erbij. “Kijk, hier staat aan de buitenkant waar het over gaat: From the Museum of Memory VII, 1988”. In de doos zitten vier grote blauwe zuurvrije archiefenveloppen, met elk de documentatie over de verschillende plekken waar het werk opgesteld is geweest. Ze opent een envelop en laat me de foto’s, schetsen en correspondentie zien. Ook de krantenknipsels met recensies zitten erbij.

Madelon vertelt hoe ze dat aanpakte, van jaar tot jaar. Het was een hele opgave om in een rouwproces en volop in je artistieke loopbaan het werk van jaren door te lopen en te ordenen. “Een monnikenwerk”, zeg ik, Madelon glimlacht: “Ja, letterlijk, dat past me wel, ik ben Zen-Boeddhist.”

In die tijd had je nog het Nederlands Instituut voor Mediakunst (NIMk). Door NIMk en de masteropleiding Preservation and Presentation of the Moving Image aan de Universiteit van Amsterdam kon een stagiaire starten om het archief te ordenen. “Deze stagiaire zou er drie maanden aan werken en is uiteindelijk anderhalf jaar gebleven! Dat was ontzettend fijn.”

De stagiaire heeft alles uitgezocht en geordend. “Natuurlijk keek ik mee, maar ik kon het ook best goed loslaten.” De gegevens en beschrijvingen van de werken staan nu ook allemaal in het collectiesysteem van LIMA, waar Madelon op kan inloggen. LIMA is het Nederlandse platform voor mediakunst, gespecialiseerd in distributie, conservering en onderzoek (www.li-ma.nl). Maar het belangrijkste voor Madelon is dat ze het ook allemaal zo uit de kast kan pakken wanneer ze de informatie nodig heeft. Een volgende stap is dat het archief gedigitaliseerd wordt, zodat het toegankelijk wordt voor iedereen die er - wereldwijd - behoefte aan heeft.

In 2019 is er weer een stagiaire geweest, dit keer van de Reinwardt Academie. Zij heeft als basis voor haar scriptie het archief vanaf 2007 geordend, dus het eigen werk van Madelon. “Daar zitten bijvoorbeeld ook recente performances bij die ik in Tokyo, Venetië, Berlijn en Amsterdam heb gedaan.”

Op dit moment is Madelon weer in gesprek met de Reinwardt Academie over een nieuwe stagemogelijkheid. Hierbij zal haar eigen werk als fotograaf, filmer en schrijver uit de jaren voorafgaand aan Stansfield/Hooykaas aan bod komen. “Ik heb zelf al wat voorwerk verricht door alle fotowerken die ik nog heb te inventariseren in een spreadsheet. Dat heb ik dan uitgeprint en in mappen gedaan. Maar wat er nog gedaan moet worden is het ordenen van negatieven, contactvellen, dia’s en heel veel polaroids. En natuurlijk ook meteen opbergen in betere materialen. Dan bestel ik weer een hoeveelheid dozen en mappen, en kunnen we aan de slag.”

Madelon is nog lang niet klaar, ze heeft nog veel documentatie over fotografie uit de periode dat ze veel reisde en in Parijs, Londen, Brussel, New York en Japan woonde. “Ik zocht fotografen op die ik bewonderde en daarover schreef ik dan een artikel, vooral voor het tijdschrift Foto. Er werd begin jaren zeventig nog heel weinig over fotografie geschreven, dus dat was belangrijk pionierswerk. Al die artikelen heb ik in mappen zitten, en daarvan wil ik ook graag een bibliografie samenstellen.”

Denk je al na over waar het archief ondergebracht kan worden?

In 2012 is de Stichting Stansfield/Hooykaas opgericht met als doel onderzoek en behoud van de werken van de kunstenaars. In het bestuur zitten mensen die het werk goed kennen en waarderen en die goede netwerken hebben. “Zij denken met me mee en adviseren, maar ik doe uiteindelijk het werk. En zo hoort het ook.”

Madelon denkt zeker al na over de lange termijn plaatsing van het archief, maar ziet het nu nog vooral als een dynamisch werkarchief. “Ik heb er niets aan als het ergens in een archief zit waar ik niet bij kan. Ook voeg ik nog steeds informatie toe. Dan stop ik die in een nieuwe blauwe envelop in de doos bij de oudere informatie. Zo blijft het levend.”

“De ultieme vraag blijft natuurlijk waar mijn archief uiteindelijk kan worden ondergebracht. Er is belangstelling voor van over de hele wereld, ik heb het Getty Research Institute hier al gehad, maar ik kan het nu nog niet missen. Waar is het archief echt op zijn plek en wat zijn de voorwaarden? En het is ook goed dat ik het nog niet weet, want om als kunstenaar te kunnen blijven werken moet je vooruit kunnen blijven kijken, te veel met het verleden bezig zijn is niet goed. De balans daarin is essentieel.”

Hoe kijk je terug op de archivering?

“Ik heb zelf het belang ervan ingezien, ook door de situatie gedwongen, en heb het opgepakt. Daar ben ik tevreden over en ik heb er profijt van in mijn huidige werk.”

Madelon heeft altijd zelf het voortouw genomen om het archief te vormen. Die inspanningen hebben geleid tot de indrukwekkende publicatie ‘Revealing the Invisible. The Art of Stansfield/Hooykaas from Different Perspectives’ (2010). “Er staan een aantal goede essays in het boek die het werk vanuit verschillende invalshoeken belichten, veel foto’s en achterin overzichten van alle werken, films, video’s, biografieën van ons allebei, residenties, tentoonstellingen en een hele lange lijst publicaties.” Dit boek had zonder de inspanningen die er in het archief zijn gestoken niet gemaakt kunnen worden.

Het geordende archief helpt ook bij het onderbrengen van sleutelwerken in museale collecties. “Een hoogtepunt voor mij was wel de aankoop van het werk Journeys uit 1976 door Tate Modern, een video-installatie met fotografie die Elsa en ik hadden gemaakt voor de Whitechapel Art Gallery in Londen. Ik moest heel veel uitzoeken om aan alle vragen van de curatoren te voldoen, dus dan helpt een toegankelijk archief enorm. Van het geld dat ik daarvoor kreeg kon ik een nieuwe auto kopen, helemaal in lijn met de titel van het werk!”