Column Archievenblad: Niks gevonden

We weten weinig van digitale archiefgebruikers, maar toch stellig dat ze in één keer dwars door al onze collecties willen kunnen zoeken. “Zoals Google” zeggen we dan. Zoeken in alles. Maar waaruit bestaat ‘alles’? Wat betekent ‘zoeken’ daarin? En weten gebruikers dit ook? Google kunnen we in deze afschrijven, zoveel wijzer zijn we al. Archieftoegangen stellen ons van oudsher in staat systematisch vanuit hun ontstaanscontext te zoeken naar documenten, maar zijn doorgaans ongeschikt om er “zoals Google” mee te zoeken naar informatie daarin, laat staan ‘alle’. Natuurlijk kunnen we Google-look-a-like interfaces om ons toegangenapparaat heen knutselen. Zolang onder de motorkap daarvan gedigitaliseerde papieren boekjes blijven zitten, creëren we zo een schijntoegankelijkheid en doen onderzoekers tekort. Ook al beseffen ze dat zelf niet; voor echte archivarissen des te erger. De klassieke inventaris is al meermaals doodverklaard, maar een digitale opvolger is nog niet geboren. Google is dus niet heilig, maar luisteren naar gebruikers doen ze daar verdomd goed. En luisteren kan met vele soorten oren. Blijken bijvoorbeeld de blauwe linkjes in advertenties in hun zoekmachine van een tikkeltje andere tint blauw dan de blauwe linkjes in hun mailprogramma? Dan laten ze een vormgever dat niet gelijktrekken. Nee, dan laten ze eerst testen op welke tint blauwe linkjes gebruikers het allerliefst klikken. Archivarissen verkopen geen advertenties, maar we willen wél onze archieven aan de man brengen. Dus zullen we onze gebruikers moeten leren kennen, we zullen naar ze moeten luisteren, met alle oren die we hebben. In 2009 praatte de branchevereniging daarom met focusgroepen van (potentiële) archiefbezoekers. Gespreksonderwerp waren hun wensen, ervaringen en belemmeringen ten aanzien van digitale archiefdienstverlening. Boeiend om terug te luisteren. In discussies over zoeken in alles worden deze gesprekken vaak aangehaald, want dat gebruikers het zo willen, hebben we onder andere uit die gesprekken afgeleid. Maar het werken met focusgroepen kan misleiden. De kans op een vertekend beeld door groepsprocessen (conformeren, polariseren etc.) tijdens gesprekken is groot. Ook bestaat er vaak een kloof tussen intenties en daadwerkelijk (toekomstig) gedrag van gespreksdeelnemers. Als ik ons mam laat vertellen of zij graag zoekt in twintig verschillende databases of liever alles in dezelfde zoekmachine, dan gaat ze voor de laatste optie. Maar toch, als ik luister naar de statistieken van onze website, blijkt zoeken in alle archieven ineens, een stuk minder populair dan kiezen voor de meer dan twintig specifieke zoekingangen in diezelfde archieven. Dit zegt allemaal nog niks. De vraagstelling aan ons mam was anders dan tijdens het focusgesprek. En onze statistieken zijn vertekend door een harde werkelijkheid: los van het zoeken in alles, maken we vervolgens met z’n allen alsnog een potje van het presenteren van alles wat langs die weg gevonden wordt. Zoeken in alles betekent op archiefwebsites vaak dat er wordt gezocht in alles, dat er wordt gevonden dat er in alles wel iets zit, waarna je op alles moet klikken om specifiek verder te vinden. Of erger, dat alles wat wordt gevonden met alles ineens wordt gepresenteerd op een manier waar een gebruiker geen touw aan kan vastknopen. Je verloren zoeken naar relevantie. Misschien is specifiek zoeken slechts door trial-and-error gedreven tot minst slechte zoekstrategie verheven. Ons collectieve gebrek aan beter. Een pleidooi om af te stappen van zoeken in alles? Nee, een pleidooi om af te stappen van het reflectieloos bouwen van zoeksystemen. Een pleidooi om niet slechts met een half oor te luisteren naar gebruikers, voor het ontwikkelen van daadwerkelijk digitale toegangen en in de tussentijd niet het kind met het badwater weg te spoelen. Zoeken in alles. Als je denkt dat je er bent, sta je nog niet aan het begin. Deze column verscheen in het Archievenblad (jaargang 121, nummer 7, 2017). Tekening: Niels Bongers.