Chloordioxide als middel tegen schimmel?
In de Consdistlist van 12 juni jl las ik een bericht over chloordioxide, dat kennelijk gebruikt kan wo...
Klimaat in (archief)depot
- apr 2017
- Gabrielle Beentjes
- ·
- Aangepast 27 jun
- 32
- 45
De laatste jaren wordt steeds meer nadruk gelegd op het belang van een goed klimaat in depot voor de stukken die er staan. Restauratoren zijn vaak het beste op de hoogte van welke klimaateisen gunstig zijn voor welke materiaalsoorten. Maar hebben restauratoren ook iets te zeggen over de inregeling of het functioneren van de klimaatinstallatie? Of zijn dat de gebouwbeheerders? Of zijn het beheer en de inregeling van de klimaatinstallatie helemaal uitbesteed? En hoe pakt dat dan uit? Ik hoor graag wat jullie ervaringen hiermee zijn.
Verken
Ammoniakdamp uit lichtdrukken
Bij een grootscheepse standplaatscontrole in ons kaartendepot komen medewerkers allerhande soorten fot...
Welke archiefdienst heeft recent een fysiek depot gebouwd?
Dag collega's, In 's-Hertogenbosch oriënteren we ons op de nieuwbouw van een depot/archiefbewaarplaat...
Reacties
Ervaringen met inmiddels 4 gebouwenbeheerders: diegenen die niet van oorsprong uit de museale (archief- of bibliotheek)-sector komen, hebben er het meeste moeite mee dat wij als restauratoren ook een vinger in de pap willen houden. Het blijft een strijd om de knoppen van het gebouwenbeheersysteem en het eisenpakket voor nieuwe installaties. Steun van conservatoren/directeur is soms onontbeerlijk, het blijft lastig voor gebouwenbeheerders om klimaatinstallaties in overleg en samenspraak te beheren. En toegegeven, voor beheerders afkomstig uit een andere sector is het niet vanzelfsprekend dat 60%RV te veel is, ook al is het maar voor een dag. Daar moeten wij restauratoren dus ook aan denken, dat wij wel goed uitleggen waarom die eisen er eigenlijk zijn, wat er gebeurt boven de 60 of onder de 40%.........
Vanuit mijn perspectief vreemd hoor Robien. Ik zou zeggen dat ook de installaties toch in dienst moeten staan van het doel van het depot, het zo goed mogelijk conserveren van collecties. Wat is de motivatie van een beheerder dan? Gaat het slechts om oprechte onwetendheid?
Wellicht niet geheel on topic, maar toch; Er wordt de laatste jaren veel gesproken over de eisen aan klimaat en de installaties met betrekking tot schommelingen in temperatuur en RV. Ik denk dan bijvoorbeeld aan het Deens depot concept. Hoe verhouden deze ontwikkelingen zich tot de conservering van papier? En kunnen dergelijke technieken wellicht restauratoren, conservatoren en beheerders tot elkaar brengen?
Mijn ervaringen met het inregelen en de gestelde eisen aan het klimaat zijn overwegend positief. Het grootste probleem ligt vaak in de communicatie. Maar al sinds 2002, sinds we een nieuw gebouw betrokken is het heel duidelijk aan welke eisen het klimaat in depot, quarantaineruimte en fotokluis moet voldoen en voldoet het daar ook aan. Helaas zijn de kleinere installaties storingsgevoeliger en daar omheen loopt het niet altijd soepel. Maar in ons grote depot is het klimaat heel erg stabiel en wordt de installatie ook naar tevredenheid bijgehouden. Er is een gebouwenbeheerssysteem (bewaking van het klimaat op afstand) wat niet altijd optimaal functioneert maar ik heb ook nog een eigen controlesysteem met sensoren op de belangrijkste plaatsen. Ik kan deze gegevens op een stand alone computer in mijn atelier uitlezen en reageren als ik dat nodig vind. En storingen in onze installaties hebben hoge prioriteit bij de installateur. Dit is wel 'afgedwongen' door duidelijk te maken waarom het zo belangrijk is. Ik probeer ook altijd persoonlijk contact te maken met de monteurs omdat zij ook doordrongen moeten zijn van het belang. Wisseling van installatiebedrijf vind ik dan ook lastig. Maar helaas, in een gemeentelijke organisatie wordt alles eens in de zoveel tijd opnieuw aanbesteed. Daarin heb ik dan niets te zeggen. Wel als het gaat om het schoonmaakbedrijf maar dat is weer een ander onderwerp.
Dat communicatieprobleem, dat kan ik wel onderschrijven. Vooral omdat de installateurs minder RV-gevoelig zijn als dan wij archiefmedewerkers. Maar nu dat eenmaal goed afgesproken is, loopt e.e.a. vlot. Ik maak er ook altijd een punt van om monteurs die in onze kantine 'verschijnen' aan te spreken en bij te praten. Dat is ook nodig want Facilitair Beheer brengt mij niet altijd direct op de hoogte van wat er speelt bij de technische installaties. Verbeterpuntje! Over steun van boven heb ik verder niets dan goeds te melden. Hoewel: ik zag graag dat er iets gedaan werd met de rapportage van Marco Martens over het verantwoord energiezuiniger maken van onze klimaatinstallaties.....
Ik begrijp uit jullie reacties dat er best iets gedaan kan worden aan het ‘voorlichten’ van gebouwbeheerders en installateurs als het gaat om klimaatbeheersing in archieven en musea. Zullen we eens bij elkaar komen om te bespreken of en hoe we iets kunnen organiseren op dit vlak? Ik hoor graag van jullie, hetzij via het platform, hetzij via de mail (gabrielle.beentjes@nationaalarchief.nl). Ook mensen die dit lezen en niet gereageerd hebben zijn natuurlijk van harte welkom om een bijdrage te leveren!
Voor archieven geldt de Archiefregeling 2009. In deze regeling treffen we veel aanknopingspunten aan met betrekking tot het 'gewenste' klimaat in archiefbewaarplaatsen en -ruimten. De installaties en regeltechniek bij archieven moeten aan de gestelde eisen voldoen en moeten onder normale omstandigheden de gewenste T , RV en luchtkwaliteit leveren. Zowel restauratoren, behoudsmedewerkers, gebouwenbeheerders e.d. verzorgen de controle en monitoring, o.a. d.m.v. het gebouwenbeheersysteem en visuele controles. Buiten de kantooruren wordt dit verzorgt door installatiebedrijven, die bij eventuele hoog urgente storingen medewerker(s) die beschikbaarheids- en / of bereikbaarheidsdienst draaien hiervan op de hoogte brengen.
Er zijn met andere woorden diverse medewerkers betrokken bij gebouwenbeheer en klimaatbeheersing t.b.v. collectieruimten. Dit betekent niet in alle gevallen dat die ook voldoende op de hoogte zijn van de installatietechniek, het gebouwenbeheersysteem en de Archiefregeling.
Het idee om hierover met elkaar van gedachten te wisselen en zoveel mogelijk kennis te delen juich ik toe. Het is wel van belang om in eerste instantie een goed idee te krijgen van de hiaten en leemten in kennis, bij wie speelt dit, etc.
Wij brengen binnenkort met een aantal betrokkenen bij het Historisch Centrum Westergo i.o. in Bolsward (dat vanaf 2020 onder meer de archieven van de gemeente Súdwest-Fryslân gaat beheren) een bezoek aan een archiefdepot van het Niedersächsisches Landesarchiv in Stade bij Hamburg. Dit archiefdepot is recent gebouwd zonder klimaatinstallatie, volgens het 'Deense' model. Iemand ervaring met dit depot of vergelijkbare moderne depots voor overheidsarchieven in het buitenland?
In Leeuwarden staat het Kolleksjesintrum Fryslân (KSF). Dit gebouw waarin de collecties worden bewaard van; het Fries Museum, het Fries Landbouwmuseum, het Fries Scheepvaart Museum, het Fries Natuurmuseum en een deel van de collectie van Tresoar, is ook gebouwd volgens dit zogenaamde 'Deense model'. Door het ontbreken van een volledige luchtbehandeling met onder andere luchtzuivering voldoet dit concept echter niet aan de eisen die gesteld worden in de Archiefregeling. Ook voor de archieven die Tresoar permanent bewaard is de Archiefwet van toepassing en daarom Tresoar heeft alleen bibliotheekcollecties (6 kilometer) en geen archieven naar het KSF kunnen overbrengen.
Dank voor je reactie Tjeerd. Het KSF in Leeuwarden en de eisen van de Archiefregeling zijn mij niet onbekend. Ik ben vooral benieuwd waarom men in Duitsland kennelijk een andere mening is toegedaan als het gaat om bewaarcondities voor overheidsarchieven. Het is daar een recente ontwikkeling. Zijn er ook aanwijzingen dat we in Nederland ook die kant opgaan, of dit bijvoorbeeld verder onderzoeken door middel van pilots? In hoeverre komen hier het streven naar duurzaam bewaren van archieven en het ideaal van klimaatneutraal bouwen bij elkaar? Er wordt vast in Nederland ook over nagedacht, maar ik ben niet op de hoogte van recente discussie over dit onderwerp.
Wat de Nederlandse archieven, Rijk, Provincie, gemeenten en waterschappen, betreft moet de bouw- en verbouw van archiefruimten en - bewaarplaatsen conform de Archiefwet & Archiefregeling worden gerealiseerd. Zie voor de Archiefregeling; http://www.nationaalarchief.nl/nieuwe-archiefregeling
Wel is het zo dat er uiteraard ook in Nederland rekening wordt gehouden met de kosten van energie en de maatschappelijke discussie over bijv. klimaatneutraal bouwen & installeren. Ik ben niet goed op de hoogte wat de Duitse-situatie en - wetgeving betreft. Maar het lijkt erop dat daar meer ruimte is.
Voor collectieruimten van musea en bibliotheken geldt deze wet en regeling niet. Dit betekent dat er voor deze instellingen ruimte is om te 'experimenteren' met alternatieven, zoals het 'Deense model'. Volgens mij zijn we nu in Fryslân met deze alternatieve wijze van bouwen de eersten in Nederland. Volgens de theorie moet het KSF klimaat- of CO 2 neutraal zijn.
Cruciaal in dit verband lijkt mij de interpretatie van artikel 27 van de Archiefregeling 2009, de Algemene Buitentoepassingstelling
Aan een in deze regeling opgenomen voorschrift dat moet worden toegepast om te voldoen aan een met betrekking tot een archiefruimte of archiefbewaarplaats gestelde eis, behoeft niet te worden voldaan, voor zover anders dan door toepassing van dat voorschrift de archiefruimte of archiefbewaarplaats ten minste dezelfde mate van veiligheid, bescherming tegen water, klimaatbeheersing en milieuhygiëne biedt, als is beoogd met het betrokken voorschrift.
Mij lijkt dat dit artikel een handvat zou kunnen zijn voor innovatieve toepassingen. Vraag is alleen of het in de praktijk ook zo wordt gebruikt. Wie heeft praktische ervaring met art. 27?
Zijn er meetgegevens van de luchtkwaliteit in het KSF en andere "Deense modellen"? Hoe verhouden zich die meetgegevens zich met de huidige luchtkwaliteit? Naar mijn idee is het onderwerp luchtzuivering rond 1990 breed ontstaan toen de luchtverontreiniging op een hoogtepunt leek. De luchtkwaliteit is sindsdien aanmerkelijk verbeterd. (http://www.clo.nl/indicatoren/nl0183-verzuring-en-grootschalige-luchtverontreiniging-emissies). De archiefregeling 2009 is gebaseerd op de gegevens van de jaren vòòr 2009. 2009 is alweer bijna 9 jaar geleden. Hoe actueel is die regeling dan nog? Gewoon een paar vragen en ideeën die tijdens het lezen in me opkwamen, mede omdat tegenwoordig energiebesparing en klimaatverandering "hot items" zijn waardoor economisch gezien het "Deense model" de voorkeur zou krijgen t.o.v het "archiefregeling 2009 model".
Dat lijkt inderdaad een opening te bieden, maar let wel; ...'tenminste dezelfde mate van'...
Als je dit afzet tegen de gewenste / vereiste waarden T en RV en luchtzuiverheid zoals die in de Archiefregeling worden beschreven, dan kun je het 'Deense model' niet als uitgangspunt nemen of als vergelijking gebruiken. Die gaat namelijk uit van een collectieruimte zonder / of met zeer beperkte aanwezigheid van installatietechniek.
Om de vereiste T, RV en luchtkwaliteit voor archiefbewaarplaatsen en - ruimten te realiseren ontkom je niet aan luchtbehandelingskasten, koelmachines, stoombevochtiging, koolstoffilters e.d.
Wel kun je kijken in hoeverre je het gebouw gaat voorzien van energie uit groene energiebronnen (zon, wind).
Blijft bij mij de vraag waarom voor Nederlandse archieven luchtbehandelingskasten, koelmachines, stoombevochtiging, koolstoffilters allemaal nodig worden geacht, terwijl men daar 150 kilometer over de grens in een land dat niet bekend staat om zijn slechte archiefbeheer, kennelijk anders over denkt. Waar is het (internationale) debat over deze vraag? Het is er vast, maar ik ben al geruime tijd het vak uit, dus ik hoop dat iemand daar meer van weet.
De T en RV in het KSF worden gemeten en gemonitord. Deze gegevens zijn nog voor interngebruik. De resultaten zijn binnen de gewenste marges. De luchtkwaliteit in het KSF wordt niet gemeten. Er wordt trouwens geen buitenlucht bijgemengd. De lucht in de depots wordt gerecirculeerd. De Archiefregeling is de actualiteit waar we nu rekening mee moeten houden. Op den duur zal ze weer worden aangepast.
Ik heb een paar artikelen geüpload voor diegenen die meer willen lezen over het Deense model en de ontwikkeling van archiefdepots in Duitsland.
De Amsterdamse gemeenteraad heeft net ingestemd met het voorstel voor een nieuw depotgebouw voor het Stadsarchief. We gaan voor een modern energieneutraal depot dat in 2019 wordt opgeleverd. Er worden alleen documenten opgeslagen van na 1811 en we passen het klimaat aan op de meest recente inzichten. We voeren onze wettelijke taak uit volgens de Archiefwet, verordening en het Instellingsbesluit....
aldus het onlangs verschenen persbericht. Wij gaan dus experimenteren met het klimaat dat optimaal is voor het bewaren van machinaal vervaardigt papier (kouder en droger dan 18 en 50%) en optimaal voor het wereld klimaat, energieneutraal.
Ik heb het persbericht geüpload.
Dank @JanienKemp voor het persbericht. Is er al iets te zeggen over de aard van de toe te passen installatietechniek in het nieuwe depotgebouw?
Dank Tjeerd de Jong voor het uplopaden van het interessante artikel van Barteleit 'Building Archives for the Future' van het ICA-congres 2012. Benieuwd naar het vervolg sinds 2012.
Nee nog helemaal niets. De aanbesteding gaat van start en pas in een veel later stadium komen we toe het 'echte werk'. Ik ben heel benieuwd of we kunnen realiseren.
Goede discussie dit. Ik ben ook heel benieuwd Janien. Ik kan wel zeggen dat er naar aanleiding van het KSF door betrokken partijen best wel ideeën zijn ontstaan die het mogelijk zouden kunnen maken om (een vorm van) het Deens model toe te passen voor archieven die vallen onder de archiefregeling. Het is slim om hierbij de laatste inzichten voor wat betreft het gewenste klimaat mee te nemen en te zien in hoeverre deze binnen de huidige wetgeving kunnen vallen.
Het KSF in Fryslân is niet uitgerust met luchtbehandelingskasten, koelmachines, stoombevochtigingsapparatuur, e.d. Het klimaat komt als het ware natuurlijk tot stand en de range voor met name de temperatuur is veel breder dan die in de Archiefregeling is genoemd. Het is de vraag in hoeverre met een beperkte luchtbehandeling en - zuivering we op dit moment al archiefbewaarplaatsen kunnen / mogen ontwikkelen. Dat de grenzen opgezocht gaan worden en mogelijk gaan verschuiven lijkt mij voor de hand te liggen. Voor wat meer achtergrond informatie over het KSF heb ik twee bestanden geüpload.
Ik zou het heel interessant vinden als dit ook toegepast kan worden in een tropisch klimaat.... Hoe ga je om met een bijna constant klimaat? Is de grond ook koud? En hoe haal je het vocht uit de lucht als het HR gemiddeld 80% is, zonder ontvochtigings installatie?
Wij kampen op Curacao met stroomstoringen en veel te gecompliceerde technische installaties (zonder de nodige expertise op het eiland) en natuurlijk geen geld voor exploitatiekosten...
Wat ik hierboven lees klinkt als honing, maar wij hebben de gelée royale nodig!!!!
Er zijn veel verschillende vormen van onderhoud en manieren van monitoring. In Denemarken bijvoorbeeld huurt het Nationaal Archief aldaar de depots van een private verhuurder die een flinke vinger in de pap heeft w.b.t klimaatvoorwaarden. De 'normale' procedure is dat de architecten op basis van de ruimte inhoud via Handboek soldaat de luchtbehandeling installatie vaststeld en de archiefwet eisen mee laat wegen, indien van toepassing.
Het lijkt mij nuttig deze materie in groepsverband te bespreken, en te bezien of speciale voorzieningen die Valerie noemt op een prgmatische en low tech manier zijn te benaderen.
Helaas is ons op 14 september geplande bezoek aan het archiefdepot in Stade vanaf Duitse kant voorlopig afgeblazen. Dit in verband met 'onvoorziene bouwwerkzaamheden'. Over de aard van deze werkzaamheden is mij verder niets bekend. Hopelijk volgt binnenkort een nieuwe datum. Ik ben blij met alle reacties in deze discussiedraad en merk dat wij niet alleen staan met onze vragen over het 'ideale archiefdepot'.
Wellicht al bij jullie bekend; bij navraag vond ik deze uitgebreide informatie en publicaties van Tim Padfield, via onderstaande link.
Low energy museum storage
Bovenaan op de pagina ook verwijzingen naar achtergrondpublicaties (Index) en een video van zijn lecture "Containing the discussion about museum environmental standards" van oktober 2013.
Ter informatie: bij de nieuwbouw van het Keulse stadsarchief zal nu gebruik worden gemaakt van de "Eisspeicher"techniek om de temperatuur op het gewenste peil te houden. (zie link)
http://www.mhk-regenerativ.de/eisspeicher.html
wat er verder aan techniek te pas komt valt mogelijk terug te vinden via
http://www.stadt-koeln.de/leben-in-koeln/kultur/historisches-archiv/der-neubau
Fijne discussie dit!
Wat we niet uit het oog moeten verliezen is dat we het hier vooral over archiefbewaarplaatsen hebben, waarin documenten bewaard worden waarvoor een wettelijke bewaartermijn van ‘eeuwig’ staat. Dat betekent dat de bewaaromstandigheden optimaal moeten zijn.
De aanpassing die Janien voorstelt, koeler bewaren, is natuurlijk een verbetering als het om de omstandigheden voor permanente bewaring gaat – hoe koeler hoe langzamer de degradatie plaatsvindt. De vraag is wel of een lagere temperatuur meer of minder energie kost. Ik begrijp van het Deense model en de Keulse ‘Eisspeicher’ dat er low-cost en low-energy gekoeld kan worden, zeker als de benodigde energie met behulp van zonnepanelen opgewekt kan worden. Minder buitenlucht binnenlaten is ook een effectieve maatregel – er hoeft dan immers minder ‘verse’ lucht geconditioneerd te worden. De enige vraag die blijft is hoe het ontvochtigen kosten- en energie-efficiënt kan plaatsvinden.
Dat de Archiefregeling aangepast moet worden is evident, feitelijk houdt de huidige versie innovatie op dit gebied tegen. Desalniettemin hebben we op dit moment veelal te maken met bestaande klimaatapparatuur en moeten we het daarmee doen. Mijn oorspronkelijke vraag was dan ook hoe we nu, hier, met de huidige apparatuur en verdeling van verantwoordelijkheden, kunnen optimaliseren in kennis en kunde. Misschien kunnen we op basis daarvan ook weer gewenste innovaties formuleren, maar daarvóór moeten we lijkt me toch eerst de bestaande situatie goed bekijken.
De problematiek die Valérie vanuit Curacao aankaart is heel specifiek: een vrijwel permanent warm en vochtig klimaat stelt hele andere eisen aan klimaatbeheersing dan ons gematigde Nederlandse klimaat, nog los van de bijkomende praktische en financiële problematiek. Nu wil het geval dat wij vanuit het Nationaal Archief aan het denken zijn over slimme oplossingen hiervoor, als we meer informatie en concrete plannen hebben zullen we daar meer over vertellen.
Dat de Archiefregeling 2009 een hinderpaal kan zijn voor de broodnodige innovatie lijkt me inderdaad een risico. Gelukkig kan van het bovengenoemde artikel 27 gebruik worden gemaakt (de algemene buitentoepassingstelling). Ook de toezichthouders zijn niet gebaat bij een rem op innovatieve initiatieven die slechts bedoeld zijn het gemeenschappelijke doel van effectief en duurzaam beheer van overheidsarchieven te realiseren. Wordt innovatie ook op enigerlei wijze financieel gestimuleerd? Zijn er rijks- of andere middelen voor dit doel? Mijn vraag reikt dus vrees ik iets verder dan de oorspronkelijke vraag van Gabriëlle Beentjes...
Goedemorgen, kan iemand mij inhoudelijke, technische of anderszins steekhoudende argumenten geven waarom de Archiefregeling innovatie tegenhoudt? Al bij het tot stand komen van de Archiefregeling werd dat gezegd, maar nog niet onderbouwd. Zoals o.a. Jan Folkerts schrijft in deze discussie, maakt artikel 27 ruimte voor elke gewenste innovatie, natuurlijk wel binnen de grenzen van (door wetenschap en techniek gedicteerde) stofgehalte, relatieve vochtigheid en temperatuur. Daar bovenop is in een latere toevoeging (uit bezuinigingsoverwegingen) artikel 2a gekomen met een algemene gelijkwaardigheidsbepaling voor alle andere bepalingen uit de regeling (m.n. hoofdstukken 2 en 3). Me dunkt, alle vrijheid voor innovatie. Er zijn ook al wel voorbeelden van die innovatie, maar die zijn dun gezaaid, want meestal duurder (alleen al omdat gelijkwaardigheid moet worden aangetoond)
Goedemorgen, kan iemand mij inhoudelijke, technische of anderszins steekhoudende argumenten geven waarom de Archiefregeling innovatie tegenhoudt? Al bij het tot stand komen van de Archiefregeling werd dat gezegd, maar nog niet onderbouwd. Zoals o.a. Jan Folkerts schrijft in deze discussie, maakt artikel 27 ruimte voor elke gewenste innovatie, natuurlijk wel binnen de grenzen van (door wetenschap en techniek gedicteerde) stofgehalte, relatieve vochtigheid en temperatuur. Daar bovenop is in een latere toevoeging (uit bezuinigingsoverwegingen) artikel 2a gekomen met een algemene gelijkwaardigheidsbepaling voor alle andere bepalingen uit de regeling (m.n. hoofdstukken 2 en 3). Me dunkt, alle vrijheid voor innovatie. Er zijn ook al wel voorbeelden van die innovatie, maar die zijn dun gezaaid, want meestal duurder (alleen al omdat gelijkwaardigheid moet worden aangetoond)
De KB bewoont een gebouw dat dateert uit het begin van de jaren -80 en volgens de inzichten uit die tijd full-airco gerealiseerd. Er kan geen raam open en we hebben een machinekamer zo groot als die van een oceaanstomer. En we verstoken heel veel energie. Ja, ook wij zijn heel erg techniek en installatie afhankelijk. En omdat de installatie bepaald niet meer nieuwe is en onze huisbaas zuinig is met onderhoudt zijn er in toenemende mate storingen. Wij van Collectiebehoud worden daarvan vaak laat of niet op de hoogt gebracht. Geregeld zijn wij het zelf die (omdat wij systeem-onafhankelijk monitoren en loggen) merken dat er een klimaatverstoring is. Onze collega's van de afdeling Gebouw & Facilitymanagement gaan dan aan de slag en zijn op hun beurt weer afhankelijk van de inzet van het ingehuurde onderhoudsbedrijf (dat elke zoveel jaar verandert, net als ze ons complexe gebouw beginnen te snappen). Gelukkig krijgen we hopelijk binnenkort de kans om na te denken over een nieuw magazijn (zo heet dat in een bibliotheek) dat stabieler, energiezuiniger en minder techniekafhankelijk is. We leren graag van de ervaringen van anderen, zoals het NA en het SAA.
In het kader van deze discussie heb ik de volgende vraag:
In 1995 heeft de Rijksgebouwendienst in het kader van het Deltaplan Archieven een adviesrichtlijn uitgebracht over de eisen die gesteld worden aan de luchtbehandelingsinstallaties voor een archiefbewaarplaats Adviesrichtlijn luchtkwaliteit archieven
Ik ben benieuwd of deze adviesrichtlijn nog altijd bruikbaar is, of zijn er sinds het verschijnen andere inzichten voor in de plaats gekomen?