Column: Warm worstenbrood

Het was warm deze zomer. Zó warm dat omtrekken van de lang verdwenen Hollandsche Dijk zich van droogte aftekenden in de Vughtse Gement. Die dijk vormde in 1629 het sluitstuk van de linie waarmee Frederik Hendrik de vesting ’s-Hertogenbosch had omsingeld. Rivieren werden ervoor omgeleid, legerkwartieren ingericht en de onder water gezette omgeving van de stad drooggemalen. Vanuit Vught werd vervolgens de aanval ingezet om deze ‘moerasdraak’ te bedwingen. Op steenworp afstand van waar ik woon.

Mijn fietsroute naar het werk volgt het pad dat ook de belegeraars in 1629 aflegden. Onze straat net uit passeer ik al fort Isabella. De eerste van twee forten die de weg van Vught naar Den Bosch aan weerskanten beschermden. Daar bezwijkt de verdediging van Den Bosch als eerste onder het Staatse geweld. Haar bastions dienen als springplank naar de tweede horde: vanuit Isabella wordt het nabijgelegen fort Sint Anthonie beschoten. Ik fiets er dagelijks over de restanten. De vijfhoekige schans van toen wordt tegenwoordig gevormd door moderne kantoorpanden. Ik kijk naar rechts en zie over de nog altijd drassige polders van het Bossche Broek in de verte de Sint-Janskathedraal opdoemen. Niets veranderd.
Soldaten van de prins hebben er in de 17e eeuw weinig oog voor. Hun volgende doelwit is de Vughterpoort. Tegenwoordig een grasveld temidden van een verkeersplein, maar eeuwenlang toegangspoort tot een van de grootste en rijkste steden van de Lage Landen. Ik fiets verder langs de Markt, door het oude Bossche centrum en stal mijn fiets in het wachtgebouw bij de Citadel.
Dit fort, mijn werkplek, bestond in 1629 nog niet, maar de bouw ervan is wel een direct gevolg van de verovering van Den Bosch. Of als je door een oranje bril kijkt, van de bevrijding. Niet in eerste instantie bedoeld om de stad te verdedigen, maar als dwangburcht gebouwd om de Bosschenaren in toom te houden. Die ‘papen’ zouden eens in opstand komen.

Thuis op onze studeerkamer hangt een oude schoolplaat van de belegering van Den Bosch. W.C. Staring, in zijn tijd een belangrijke militaire tekenaar, schilderde in 1912 een wijds panorama. Vanuit het legerkamp van de prins in Vught glijdt je blik vanzelf naar de achtergrond, met daar het veroverde fort Isabella, het beschoten Sint Anthonie en het belegerde Den Bosch. In het onderwijs zonder iPads vormden schoolplaten hét hulpmiddel voor interactief onderwijs.

Net zo interessant zijn de bijbehorende docentenhandleidingen. Al snel kwam daarvoor bij platen over Reformatie en Tachtigjarige Oorlog (natuurlijk!) een katholiek alternatief, samengesteld door de katholieke geschiedenisleraar J.H. Werkman. Niet over “het strategisch talent, hetwelk de Stedendwinger toen aan den dag legde”, zoals in de oorspronkelijke handleiding. Nee, Werkman benadrukt liever dat "in 1629 Den Bosch van hoofdplaats eener streek, die zijn Katholieke Godsdienst vrij kon uitoefenen en beleven, werd tot een overheerschte vesting te midden eener bevolking, die in hare beste krachten, 't heilig Geloof, werd onderdrukt."
Hij herschrijft een groot deel van de tekst en voegt een hoofdstuk toe over de rampzalige religieuze, economische en sociale gevolgen van de inname van Den Bosch voor Brabant in de jaren, eeuwen erna. Nog in mijn studiegids bij het eindexamen van 1995, thema de Opstand, komt Brabant er maar bekaaid vanaf.

Brabant staat pas twee eeuwen daarna weer op. Enkele jaren geleden beleefden we het symbolische hoogtepunt van die Brabantse Opstand: een oorspronkelijk uit armoede gebakken brood om restgehakt langer te kunnen bewaren, werd officieel nationaal erfgoed: het worstenbroodje. Eat that, prins van Oranje!

Wat rest is een oude linie in onze polders, forten om de stad en archieven in ons depot. Geschiedenis is mooi. Als je er met een glimlach langs kunt fietsen.

Deze column verscheen in het Archievenblad (jaargang 122, nummer 8, 2018). Tekening: Niels Bongers.