Ethanol staat sinds 2020 op de lijst van carcinogene, mutagene en reproductie-toxische stoffen. Hoe houden we het veilig in het restauratie-atelier van het Nationaal Archief?

Dat het drinken van alcohol slecht is voor de gezondheid is inmiddels algemeen bekend, maar over het effect van alcoholdamp werd tot voor kort relatief luchtig gedaan. Dit verandert hopelijk nu ethanol door de gezondheidsraad aan de CMR-lijst is toegevoegd. De CMR-lijst is een lijst stoffen waarvan is vastgesteld dat ze carcinogeen (kankerverwekkend) en/of mutageen (veranderingen in erfelijke eigenschappen inducerend) en/of reproductie-toxisch (schadelijk voor de voortplanting of het nageslacht) zijn. Voor ethanol betekent dit dat er bij eenmalige blootstelling aan ethanoldampen al irritatie van de ogen en luchtwegen kan optreden. Op lange termijn en bij herhaaldelijke blootstelling aan ethanoldampen kan ernstige, chronische gezondheidsschade optreden zoals verminderde vruchtbaarheid, borst- en darmkanker en levercirrose.[1]

Dat ethanol op de CMR-lijst staat betekent gelukkig niet dat we ethanol helemaal niet meer kunnen gebruiken, maar het betekent wel dat er uiterste zorgvuldigheid geboden is om te voorkomen dat we teveel en te vaak worden blootgesteld aan ethanoldampen. Maar wanneer is teveel? Die vraag is lastig te beantwoorden. De Nederlandse overheid heeft de wettelijke grenswaarde voor blootstelling aan ethanol op advies van de gezondheidsraad vastgesteld op 260 mg/m3 als tijd gewogen gemiddelde (TGG) over 8 uur en bij piekbelasting op 1900 mg/m3 TGG over 15 minuten. Wanneer de grenswaarde niet wordt overschreden zal het risico op kanker niet hoger zijn dan 1 op 1.000.000 levens. Dit wordt ook wel het geaccepteerde extra risico op kanker genoemd.

Grenswaardes op papier zijn alleen lastig te vertalen naar de praktijk. De hoeveelheid ethanoldamp waaraan een medewerker tijdens een behandeling wordt blootgesteld is immers het resultaat van een complex geheel van omstandigheden waaronder de duur van het gebruik, de temperatuur en het volume van de werkruimte, de concentratie van de schadelijke stof in het oplosmiddel, de mate van ventilatie en afzuiging en hoe de behandeling wordt uitgevoerd. Vandaar dat het Nationaal Archief (NA) onderzoek heeft laten doen om te kunnen inschatten hoe groot de blootstelling aan ethanoldamp is tijdens veelvoorkomende werkzaamheden bij zowel materiele voorbereiding voor digitalisering als bij restauratie.

Dit onderzoek is uitgevoerd in 2021 door een toxicoloog en een arbeidshygiënist in dienst van de Uitvoeringsorganisatie Bedrijfsvoering Rijk. Hierbij is gebruik gemaakt van de Advanced REACH Tool (ART) ontwikkeld door TNO in samenwerking met IRAS, BAUA (D), NFA/NRCWE (DK) en IOM en HSL (UK). De ART is speciaal ontwikkeld om arbeidsgerelateerde blootstelling aan gevaarlijke stoffen te berekenen.[2] Nadat de gebruiker de specificaties van het oplosmiddel, de handeling, de ruimte en de bestaande beheersmaatregelen heeft ingevoerd, geeft de ART een benadering van de blootstelling in mg/m2.[3]

De uitkomsten van deze berekening voor de specifieke werkzaamheden en omstandigheden in het NA waren ontluisterend. Met name tijdens de materiele voorbereiding van stukken bleek dat bij sommige werkzaamheden, ondanks ventilatie en puntafzuiging, de blootstelling aan ethanol de wettelijke grenswaarden naar waarschijnlijkheid ver overstijgt. Het betrof hier vooral handelingen waarbij relatief grote hoeveelheden ethanol werden gebruikt die ook nog eens makkelijk en snel konden verdampen door de aard van de handeling zoals het aanmaken van lijmoplossingen, het overgieten van stockoplossingen en doubleren met hydroxypropylcellulose (Klucel™ G) in ethanol.

De conclusie: voer werkzaamheden met ethanol zoveel mogelijk uit onder een afzuigpunt en in de zuurkast. Dit reduceert de blootstelling met 50% (afzuigpunt) tot 100% (zuurkast) onder voorwaarde dat beide beheersmaatregelen juist worden ingezet.[4] Dit betekent onder andere dat we bij puntafzuiging direct onder het afzuigpunt moeten werken en dat in de zuurkast de afstand tussen raamopening en object niet groter mag zijn dan 40 cm om de blootstelling optimaal te reduceren. Ook mag de luchtstroom in de zuurkast niet worden verstoord door bewegingen in het atelier of door het gebruik van een föhn. Het NA heeft op basis van het advies besloten ethanol alleen nog maar te gebruiken in de zuurkast en alleen wanneer er geen redelijk alternatief voorhanden is.

Ondanks adequate dampafzuiging blijkt het in de praktijk toch vaak lastig om de blootstelling aan ethanoldamp voldoende te beperken zonder gebruik te maken van persoonlijke adembescherming (volgelaatsmasker, filter A1).[5] Vooral wanneer behandelingen precisie vereisen, is het verleidelijk en vaak ook noodzakelijk om dicht op het object te werken. Het blijft daarom belangrijk om alternatieve, veiligere behandelingen te blijven zoeken en ontwikkelen. Sinds het advies van de arbeidshygiënist kiest het NA waar het kan voor minder schadelijke oplosmiddelen als isopropanol of water en legt het zich toe op het toepassen en ontwikkelen van andere behandeltechnieken zoals het gebruik van remoistenable tissues en heat-set tissues. Bij gebrek aan een veilig alternatief kiest het NA er vaker voor om niet te behandelen.

Aafke Weller, papierrestaurator bij het Nationaal Archief aafke.weller@nationaalarchief.nl

Claire Phan Tan Luu, papierrestaurator en adviseur materiele voorbereiding voor digitalisering bij het Nationaal Archief
claire.phantanluu@nationaalarchief.nl

-------

[1] ‘Dossier ethanol (ethyl alcohol)’. Gezondheidsraad, 7 oktober 2006. https://www.gezondheidsraad.nl/binaries/gezondheidsraad/documenten/adviezen/2006/07/10/ethanol-ethyl-alcohol/dossier-ethanol-%28ethyl-alcohol%29.pdf.

[2] Advanced Research Tool. ‘ART Advanced Reach Tool 1.5’. Geraadpleegd 1 augustus 2022. https://www.advancedreachtool.com.

[3] De ART is vrij beschikbaar via de website van TNO nadat de gebruiker zich heeft geregistreerd. Het is mogelijk de tool zelfstandig toe te passen op de eigen situatie, maar voor een betrouwbaar resultaat adviseert het Nationaal Archief om de hulp van een arbeidshygiënist in te schakelen.

[4] UBR Bedrijfszorg. Rapport. ‘Blootstelling Ethanol vestiging Den Haag’. Rapport, 16 november 2021.

[5] ‘Gids voor de keuze en het gebruik van filterapparatuur’. Dräger Safety AG & Co, 2009. http://www.milieu-extra.com/wp-content/uploads/2013/12/overzicht_keuze_filterapparatuur_br_nl.pdf.