Mensen boven stukken: Community archiving in de praktijk

Waartoe zijn wij als Stadsarchief Amsterdam op aarde? De Canadese archivaris Terry Cook onderscheidt 4 archieffuncties: 1. Controle van de overheid door de burger mogelijk maken, 2. Cultuurhistorisch (incl. genealogisch) onderzoek mogelijk maken, 3. Archieven bewaren en toegankelijk maken die recht doen aan mensen (denk bijvoorbeeld aan adoptiedossiers) en 4. Mensen in staat stellen eigen archieven te bewaren en vanuit eigen perspectieven toegankelijk te maken. Dat laatste noemt Cook community archiving. Elke functie richt zich op specifieke behoeften die om verschillende toegangen vragen: indexen voor genealogen, inventarissen en machinaal doorzoekbare data voor geoefende zoekers als historici en data-onderzoekers, het openbaarheidscentrum voor burgers die de gemeente willen controleren, enz. Community archiving is de meest nieuwe functie van archieven. Volgens Cook komt deze functie rond het jaar 2000 op. De behoefte van mensen aan archieven en de manier waarop mensen met archieven willen omgaan, is met andere woorden, aan verandering onderhevig. Hoe maken wij als Stadsarchief ruimte voor Amsterdammers die op nieuwe manieren hun archieven willen bewaren en toegankelijk maken?

Archiefbehoeften van Amsterdammers

Bij de afdeling Collecties van het Stadsarchief merken wij in toenemende mate de behoefte van Amsterdammers aan community archiving. Steeds vaker worden wij benaderd door initiatieven uit de stad die samen met ons hun eigen erfgoed willen verzamelen, toegankelijk maken en bewaren. Waar we voorheen vooral archieven aangeboden kregen om naar eigen inzicht toegankelijk te maken, willen mensen steeds vaker een actieve en bepalende rol spelen in het archiveringsproces. Het uit handen geven aan de professionele archivaris die er vervolgens een (moeilijke) inventaris van maakt, is er niet meer bij. Mensen willen eigenaarschap houden over de eigen archieven, en willen deze op aansprekende manieren voor de eigen doelgroepen toegankelijk maken. Bijvoorbeeld door het bouwen van een eigen toegang, het maken van een fysieke presentatie of een documentaire, of het organiseren van interactieve bijeenkomsten. Van het Stadsarchief wordt hulp gevraagd in de vorm van geld, kennis en duurzame opslag in het fysieke of het e-depot.

Voorbeeld van community archiving: Thuis in Amsterdam, een project om samen met Amsterdamse makers met Indonesische, Javaanse en/of Molukse roots familieverhalen te verzamelen. De toegang op het archief is een instagramkanaal (@adams.archief).

Voorbeeld van community archiving: De School, een voormalige club in Amsterdam Nieuw-West. De toegang is een eigen website, gebouwd met financiering van het Stadsarchief. De digitale bestanden zijn ondergebracht in het e-depot van het Stadsarchief.

Uitgangspunten voor community projecten

Op basis van de kenmerken die de Amerikaanse archivaris Michelle Caswell in haar boek Urgent Archives benoemt voor community archives, heeft het Stadsarchief een aantal uitgangspunten opgesteld voor dit soort, vaak intensieve samenwerkingsprojecten met archiefvormers. De uitgangspunten van het Stadsarchief zijn:

1. Community archiving richt zich op groepen of perspectieven in de stad die ondervertegenwoordigd zijn in de collectie van het Stadsarchief.
2. Het initiatief gaat uit van een bestaande community die erfgoed heeft of wil gaan verzamelen (een erfgoedgemeenschap).
3. De verantwoordelijkheid voor het behoud van erfgoed is een gedeelde verantwoordelijkheid, er is bij beide partners sprake van actieve participatie
4. Zeggenschap over het erfgoed is gedeeld: betrokkenen behouden eigenaarschap over het eigen verhaal, en het Stadsarchief zorgt voor de duurzame toegankelijkheid daarvan binnen de mogelijkheden die het Stadsarchief heeft.
5. De primaire doelgroep zijn de direct betrokkenen bij het archief en het archiveringsproces. Events rondom het archief zijn in eerste instantie gericht op deze doelgroep en zijn onderdeel van het archiveringsproces of het product. Events zijn dus vooral gericht op interactie in plaats van het geven van informatie.
6. Mensen gaan boven stukken. De nadruk ligt op het archiveringsproces in plaats van op het eindproduct; op het delen, beleven en doorgeven van erfgoed door samenkomen, gezamenlijk verzamelen van archiefstukken, delen van verhalen, presenteren van het archief etc.
7. Het belang van het opbouwen van vertrouwen wordt erkend en hier wordt de tijd voor genomen.
8. Stadsarchief staat open voor nieuwe archiefvormen en archiveringsprocessen die tegemoet komen aan de behoeften van de stad, maar haaks kunnen staan op dominante archiefpraktijken.
9. De samenwerking met een community kan allerlei vormen aannemen – en is daarmee per definitie pluriform en niet standaardiseerbaar.
10. En misschien wel de belangrijkste: een gelijkere representatie betekent herverdeling van geld, tijd en middelen. Community archiving gaat dus ten koste van andere werkzaamheden en budgetten.

Voorbeeld van community archiving: presentatie van het archief van Mi Oso es mi Kas, een tienermoedercentrum in Amsterdam Zuidoost (1986-2005). Toegangen op het archief zijn een presentatie (inmiddels niet meer te zien), een opening, een documentaire, en een inventaris die momenteel wordt aangevuld met nieuw verzameld materiaal en verhalen.

Voorbeeld van community archiving: Elfriede Sinester, oprichtster en drijvende kracht achter tienermoedercentrum Mi Oso es mi Kas, wordt tijdens de opening van de presentatie geïnterviewd door Migiza Victoriashoop, hoofd afdeling Collecties van het Stadsarchief.

Archieven verbinden en emotioneren

Archieven vervullen een belangrijke maatschappelijke functie. Archieven verbinden. Ze verbinden Amsterdammers van nu aan Amsterdammers van vroeger, ze verbinden Amsterdammers aan de stad en wijk waar ze wonen, en ze verbinden Amsterdammers aan elkaar. Archieven maken verhalen en emoties los; met ons leven in de stad geven wij betekenis aan archieven. Door digitalisering, linked open data en AI kunnen nieuwe verbanden gelegd worden, maar niet gevormd of gedeeld worden. Je kunt er archieven beter doorzoekbaar mee maken, maar niet noodzakelijkerwijs begrijpelijker of betekenisvoller. Oftewel: je kunt alleen bestaande data, perspectieven en context linken. Je kunt niet linken naar wat niet (als te linken data) bestaat. Voor het creëren en delen van (nieuwe) perspectieven moeten we als mensen bij elkaar komen, de archiefstukken vasthouden en door onze handen laten gaan, er verhalen bij vertellen en naar elkaars verhalen luisteren, en deze perspectieven in onze eigen woorden toevoegen aan de archieven. Daarmee maken we de collectie van het Stadsarchief herkenbaarder, toegankelijker, en bruikbaarder voor alle Amsterdammers.

Voorbeeld van community archiving en momenteel te zien in Claim Your Space in de Schatkamer: de presentatie Unapologetically Asian, een ode aan de Aziatische vrouw, van het Pan Asian Collective. Foto door Lisa Hu