Schuddinge en bevinghe: zoeken naar vergeten rampen in VOC-transcripties

Vanuit Colombo in Ceylon (het tegenwoordige Sri Lanka) stuurde VOC-vertegenwoordiger Cornelis Blickman (1660-?) in 1688 een lang verslag naar het bestuur van de VOC, de Heren XVII. In zijn verhaal zette hij zijn observaties en belevenissen uiteen die hij had opgedaan tijdens zijn jarenlange verblijf op het eiland. Zo schreef hij dat hij in 1679 door de koning van Ceylon, Rajasinghe II (1629-1687), op audiëntie was geroepen. De koning was onder de indruk van de grote aardbeving die over het hele eiland te voelen was geweest. Hij wilde van Blickman weten wat nou zo’n aardbeving veroorzaakte. Blickman gaf de koning een uitvoerige verklaring: de lucht in onderaardse gangen en holen zou door hete dampen, vocht en regen in beweging worden gebracht. Dat zorgde voor voelbare trillingen aan het aardoppervlak. Sommige mensen beschouwden dat als een waarschuwing van god:

“Dat de veroeringe en bevindinge der aerde, na het menschelijk oordeel ontstaat door verheffinge van groote, en groove winden welcke inde hoolen, en onder aartsche ledigheden plaats hebben genomen, ook vermeenighvuldigen, daarop waessemen van vuijrige, en viamenten dampen, welcke veele vernomen wierde in landen aan den zee gelegen ook in hooge, en berghagtige en holle aarde alwaer mineralen, en andere costelijckheden berusten, dat de winden onder de aarde in de hoolen wesende voortgekomen, door hun grovigheden de subtieliteijt was benomen een uijtwegh te vinden, daar ook dan stercker wierde, en door de regen en vogtigheijt de aarde geperst, vaster benauwt en beslooten wierd verhinderd, egter eenige gelegentheijt sogten om uijt te geraeken, en geroert wesende heen en weer dreven eijndelijcken Jn groote forcen doordrongen, ende de aarde daar omheen beweegde, en deede beeven, en de lugt die in de onderhaertsche hoolen geslooten was, mede dan uijtcomende het geluijd en gehoor tegelijk met het gevoel in ’t bevinge der aarde voortbragt, dat de hollanders, en anderen christenen de aartbevinge gevoelde het opnamen, voor waarschauwinge des ware godt.”[1]

Blickmans antwoord stelde de koning tevreden. Hij was het eens dat de aardbeving een teken van god was. Hij duidde de verklaring van Blickman alleen nèt iets anders. De beving was volgens de koning een goddelijke interventie, bedoeld om zijn onderdanen duidelijk te maken vooral niet tegen hem in opstand te komen.

Transkribus

De bovenstaande tekst komt uit de enorme hoeveelheid automatische transcripties, die tijdens het "IJsbergproject" van het Nationaal Archief en het Noord-Hollands Archief zijn gemaakt met behulp van het programma Transkribus {READ coop, universiteit Innsbruck). Zij zijn gecreëerd op basis van scans van een groot deel van de Archieven van de VOC.[1]
Deze tekst geeft niet alleen een inkijkje in hoe men in de zeventiende eeuw aardbevingen verklaarde, maar is in dit geval vooral interessant omdat de hier vermelde aardbeving uit 1679 op Ceylon nog niet bekend was.[2] Het is bovendien maar één voorbeeld van de vele, in de transcripties genoemde natuurrampen.
Deze case study wil laten zien dat met behulp van een simpele text mining tool veel nieuwe data over aardbevingen gevonden kan worden in de VOC-transcripties. Dat kan dankzij die nieuwe transcriptietechniek stukken sneller dan met traditionele historische onderzoeksmethoden.

Onderzoek uit het verleden

In de zeventiende en achttiende eeuw maakten VOC-beambten in hun correspondentie regelmatig melding van aardbevingen. Die vermeldingen zijn weer terug te vinden in de VOC-transcripties. Onderzoeksinstituten zoals de US Geological Survey (USGS) kunnen gebruik maken van zulke informatie. Zo kan men proberen eventuele patronen in natuurrampen te achterhalen. Voor een land als Indonesië zou dat een uitkomst kunnen zijn. Daar vinden immers regelmatig aardbevingen (en vulkaanuitbarstingen) plaats. Er zijn al veel historische gegevens over aardbevingen verzameld door de geoloog Arthur Wichmann (1851-1927) en de historicus Peter Boomgaard (1946-2017). De twee hebben een adembenemende hoeveelheid bronnen en literatuur doorgespit, op zoek naar aardbevingen, epidemieën en andere rampen in Indonesië. [4] Wichmann baseerde zich daarbij op gepubliceerde verslagen en kronieken van onder andere Portugese kroniekschrijvers, de zeevaarders Jacob van Neck , Paulus van Caerden en Abel Tasman, de historicus François Valentijn en de wetenschapper Georgius Rumhpius. Verder maakte hij veel gebruik van secundaire bronnen. Dit leverde hem een uitputtende lijst op, die loopt van het jaar 88 tot en met 1857. De archieven van de VOC zelf liet hij echter buiten beschouwing. Boomgaard richtte zich juist op de Generale Missiven van Gouverneurs-Generaal en Raden aan Heren XVII der Verenigde Oostindische Compagnie.[5] Zo zocht hij naar verwijzingen naar epidemieën, vulkaanuitbarstingen en mislukte oogsten. De lijst met aardbevingen van Boomgaard loopt van 1624 tot en met 1700. Hij heeft helaas niet de ongepubliceerde bronnen van de VOC doorzocht. Dat is begrijpelijk, want het zou een enorme tijdsinvestering vergen om deze bronnen met de hand te doorlopen, op zoek naar gegevens over rampen.
Die ongepubliceerde VOC-handschriften zijn een waardevolle bron van informatie, zeker wat betreft natuurrampen. Nu het Nationaal Archief deze bronnen grotendeels heeft gedigitaliseerd en getranscribeerd, wordt het een stuk makkelijker zoeken in deze bronnen.

De transcripties en de bronnen

De scans van de VOC-archieven zijn inmiddels te raadplegen via de website van het Nationaal Archief. Ze zijn voor iedereen toegankelijk, maar het doorzoeken ervan is nog steeds tijdrovend: het zijn er veel en je moet beschikken over paleografische kennis.Het Nationaal Archief brengt hier nu verandering in. In samenwerking met Picturae en Clean Code wordt er aan gewerkt om de online scans op een nieuwe website te integreren met de door Transkribus gemaakte transcripties. Zo zal het mogelijk zijn om de gescande brieven direct te lezen en te doorzoeken, bijvoorbeeld op aardbevingen[6].
Om te laten zien wat zoal mogelijk wordt in de nieuwe website, is in deze case study alvast gebruik gemaakt van de gedownloade txt-bestanden van de VOC-transcripties. Deze zijn door het Nationaal Archief op de website Zenodo geplaatst. Met deze bestanden -en met hulp van text mining tool Astrogrep- kan een vergelijkbare zoekopdracht als op de toekomstige site worden uitgevoerd.

Zoeken in de transcripties

Een eerste zoekactie in de xt-bestanden, leverde zo’n 400 pagina’s aan transcripties met gegevens over "bevingen" en "schuddingen" op. Deze eerste selectie moest wel worden ingeperkt en gecontroleerd. Zo bleek sommige data in de transcripties ambigu. Een "beving" kon namelijk ook een afgeleide zijn van het werkwoord “bevangen” en schudding kon verwijzen naar “opschudding” of “koortsschudding”. Ook was het belangrijk om te controleren of er geen treffers waren gemist door een fout in de transcriptie. Dat laatste viel erg mee; het IJsbergtranscriptiemodel werkte namelijk behoorlijk goed.
Verder bleken er heel vaak verschillende datums genoemd te worden in één transcriptie, bijvoobeeld een datum voor ontvangst van de brief, voor het schrijven van de brief en voor de datum van de aardbeving. Het zelfde gold voor plaatsnamen. Het was dan zaak om uit te zoeken wélke datum en plaats bij de aardbeving hoorden. Dat betekende dat er vaak in verschillende transcripties tegelijk moest worden gezocht naar de juiste datum, plaats en schade van de aardbeving. Ondanks deze extra zoektocht kostte het alsnog niet veel tijd om de benodigde data uit de transcripties te halen.

Verwerking en resultaten

Na controle bleef er een selectie over met 250 daadwerkelijke verwijzingen naar aardbevingen. Dat leverde weer zo'n 120 unieke gebeurtenissen op; een deel van de verwijzigingen viel namelijk te clusteren rond één aardbeving. Uiteindelijk bleef een lijst over die begint in 1674 en eindigt in 1786.Een groot aantal aardbevingen in deze set zijn -net als de beving op Ceylon in 1679- nieuw en niet eerder beschreven door Wichmann en Boomgaard. Toch ontbreken een paar belangrijke gebeurtenissen die door hen wel zijn opgenomen, zoals de tsunami op Ambon als gevolg van een zeebeving in 1674.[9] Een verklaring hiervoor is dat een deel van de VOC-archieven nog niet is getranscribeerd. Daarnaast is het VOC-archief incompleet. Veel stukken zijn verdwenen of liggen elders. Een andere verklaring is dat er maar weinig bronnen zijn met informatie over rampen in de binnenlanden van bijvoorbeeld Java en Sumatra. De VOC had daar geen of nauwelijks belangen en schreef er weinig over.[10] De lijst (csv-bestand op Zenodo) geeft dus geen compleet overzicht van alle aardbevingen in de periode 1674-1786. Het is vooral een aanvulling op de lijsten van Wichmann en Boomgaard.

Tot slot

Met behulp van nieuwe digitale technieken blijkt onderzoek in dit materiaal makkelijker dan ooit; de bronnen zijn dankzij de nieuwe en goede transcriptietechniek goed te lezen en dat maakt zoeken een stuk makkelijker en sneller. De aard van de VOC-bronnen laat echter ook zien dat essentiële contextinformatie er soms nog ‘met de hand’ bij gezocht moet worden. Toch belooft deze nieuwe techniek veel goeds voor het historisch onderzoek, zeker als de nieuwe website van het Nationaal Archief online komt.


-----------------------------------------------------

De csv-lijst met aardbevingen is hier terug te vinden.

[1] Uit Archieven van de VOC 1.04.02, inventarisnummer 8909. Zie voor het project: https://www.nationaalarchief.nl/handschriftherkenning
Deze tekst is op basis van een automatische transcriptie van het programma Transkribus, met hier en daar een enkele aanpassing.
[2] Archieven VOC 1.04.02,Inventarisnummers 7528-9540.
[3] Al was de aardbeving waarschijnlijk wel geregistreerd als tsunami op het Indiase vasteland. Zie: https://www.researchgate.net/publication/320732509_A_Historical_and_Geographical_Analysis_of_Earthquake_and_Associated_Tsunami_Events_on_Bangladesh_Coast
[4] Arthur Wichmann, Die Erdbeben des Indischen Archipels bis zum Jahre 1857, Amsterdam 1918; Peter Boomgaard, “Crisis Mortality in Seventeenth-Century Indonesia” in: Asian Population History, Oxford 2001.
[5] Deze zijn online te raadplegen via: http://resources.huygens.knaw.nl/retroboeken/generalemissiven
[6] De transcripties zijn via de site Zenodo voor iedereen te downloaden: https://zenodo.org/record/3906480#.X47kWtAzZPY
[8] https://earthquake.usgs.gov/earthquakes/eventpage/us7000bpbx/map
[9] Deze is uitgebreid beschreven door Rumphius. Hij verloor zijn vrouw en een kind door deze ramp.
[10] Anthony Reid, “ Historical Evidence for Major Tsunamis in the Java Subduction Zone”, Asia Research Institute
Working Paper Series No. 178. Singapore 2012. p. 4